کتاب دفترهای زندان دفتر چهارم

«دفترهای زندان»، مجموعه‌ای از نوشته‌هایی است که آنتونیو گرامشی در دوران حبس در دوره‌ی رژیم فاشیست ایتالیا سروده است. این دفترچه‌ها سیر فکری گرامشی و نظریه‌پردازی مارکسیستی او را، با وجود شرایط سخت زندان، در‌بر می‌گیرد. کتاب دفترهای زندان دفتر چهارم، به‌ویژه به‌دلیل خوانش بدیع از «دوزخ» دانته، که در آن نظریۀ سیاسی با نقد ادبی تلفیق می‌شود‌ و تحلیل فلسفی ماتریالیسم و ایده‌آلیسم‌ که در آن فلسفه و سیاست به هم گره می‌خورند، قابل توجه است.

کار گرامشی در «دفترهای زندان»، گواهی بر مقاومت سیاسی و قدرت فکری اوست. این دفترچه‌ها که بین سال‌های 1929 و 1935 نوشته شده‌اند، ابزاری برای گرامشی برای ادامۀ فعالیت سیاسی و فلسفی‌اش در حبس بود. دفتر چهارم به‌دلیل پیش‌نویس اولیۀ دیدگاه‌های گرامشی در‌مورد تاریخ و نقش روشنفکران در جامعه که بعدا به عنصر اصلی اندیشۀ او تبدیل شد، متمایز است. گرامشی در این نوشته به ماهیت روشنفکری و تأثیر آن بر فرهنگ و سیاست می‌پردازد. او مفهوم هژمونی و چگونگی استقرار رهبری فرهنگی و فکری را از طریق رضایت، به‌جای زور و البته همراه با ایدئولوژی، بررسی می‌کند. تحلیل گرامشی اما، فراتر از دنیای فاشیستی ایتالیا است و بینش‌هایی را در‌مورد عملکرد گسترده‌تر دولت و جامعۀ مدنی، به‌طور کلی‌ مطرح کرده است.

کتاب دفترهای زندان به‌طور سیستماتیک نوشته نشده‌اند. آن‌ها مجموعه‌ای از یادداشت‌ها هستند که طیف گسترده‌ای از موضوعات را، بدون هیچ نظمی، پوشش می‌دهند. با این وجود، دفتر چهارم‌ مانند سایر دفترها، نقشی به‌سزا در نظریات سیاسی قرن بیستم به خود اختصاص داده است. همچنین، دفترهای گرامشی تأثیر ماندگاری بر نظریات آموزشی داشته است. ایده‌های او در‌مورد هژمونی فرهنگی و نیاز به آموزش مردمی-کارگری بر حوزه‌های مختلفی از جمله جامعه‌شناسی، علوم‌سیاسی و مطالعات فرهنگی تأثیرگذار بوده است.
به‌طور خلاصه، این کتاب، دریچه‌ای به ذهن یکی از تأثیرگذارترین متفکران مارکسیست قرن بیستم باز می‌کند و به‌عنوان متنی مهم در سنت مارکسیستی و تأثیر ایدئولوژی بر فرهنگ و قدرت، معرفی می‌شود.