کتاب دفترهای زندان دفتر دوم

تنها نگاهی اندک و گذرا به تاریخ اندیشه سیاسی کفایت می‌کند تا متوجه حضور تأثیرگذار اندیشمندان و روشنفکران چپ در پیشبرد این حوزه از علوم‌انسانی شویم. یکی از این متفکرین بزرگ و نامدار که نقش مهمی در شکل‌گیری نظریات تئوریسین‌های پس از خود دارد، «آنتونیو گرامشی»، متفکر و نویسنده ایتالیایی است. آثار گرامشی گستره عظیمی داشته و طیف وسیعی از نظریات و راهبردهای سیاسی و اجتماعی را شامل می‌شود. باوجودآنکه نوشته‌ها و مکتوبات وی به‌شدت پراکنده بوده و تحت عناوین مختلفی منتشر شده‌اند، اما بخش بزرگی از آثار او نوشته‌هایی موسوم به «دفترهای زندان» قرار دارند. دفتر دوم از دفترهای زندان آنتونیو گرامشی در سال‌های ۱۹۳۳-۱۹۲۹ نوشته شده است.

گرامشی پس از آن که صفحات دفتر اول را به پایان رساند، به شکل هم‌زمان، مشغول کار بر روی سه دفتر جدید شد. دفتر جدیدی را شروع می‌کرد پیش از آن که صفحه‌های دفتر قبلی پر شده باشد. برخی دفترها در مدت کوتاهی به پایان رسیدند، درحالی‌که برخی شامل یادداشت‌هایی‌اند که در یک فراخنای زمانی دوساله یا بیشتر نوشته شده‌اند، نظیر دفتر دوم که چهار سال به درازا کشید؛ بنابراین، تنظیم و بازنویسی یادداشت‌های گرامشی فقط بر مبنای زمان تألیفشان عملا ناممکن است.  با این‌همه، نباید روابط زمانمند میان یادداشت‌ها و دفترها را نادیده گرفت، زیرا محصول و نتیجه‌ی فرایند پیچیده‌ای از تأمل و شرح و بسط در یک دوره‌ی زمانی است. بینش‌های گرامشی نتیجه‌ی یک استدلال خطی با نقاط شروع، میانی و پایانی نیست که قابل‌تشخیص باشند.

کتاب دفترهای زندان دفتر دوم از بسیاری لحاظ به هزارتویی شبیه است. طرح کلی در ذهن گرامشی بی‌گمان پیچیده بود، ثباتی نداشت و مرزهایش به‌ویژه در مراحل اولیه، پیوسته جابه‌جا می‌شد. هنگامی که دفتر دوم را «متفرقه» نامید و آن را با انبوه یادداشت‌هایی که هنگام خواندن نشریات و مجلات بر می‌داشت، پر کرد، در دفترهای دیگر یادداشت‌هایی می‌نوشت که دورادور ارتباطی با بخشی از مباحث داشت. به‌این‌ترتیب، ما در دفتر دوم با موضوعاتی مانند تاریخ ریزور جیمنتو، انقلاب فرانسه، تاریخ زندگی در شهرستان‌های ایتالیا، سیاست مستعمراتی و ناسیونالیسم، مسئله‌ی سیاست جدید عربی و تحولات صنایع و اقتصاد شهری و روستایی و کتاب‌شناسی‌های گوناگونی روبه‌رو می‌شویم که حکم منابع تدارکاتی گرامشی برای دفترهای آینده را دارند.