کتاب پیامبران بومی گرای ایران

معرفی کتاب پیامبران بومی گرای ایران

کتاب «پیامبران بومی‌گرای ایران در سده‌های آغازین اسلام: شورش‌های دهقانی و زردشتی‌گری محلی» اثر پاتریشیا کرون، ایران‌شناس و استاد دانشگاه آکسفورد است که به موضوع بسیار مهم واکنش و نحوه‌ی رویارویی اقوام بومی و ایرانی به گسترش اسلام در سرزمین ایران می‌پردازد.

این کتاب از دو بخش اصلی تشکیل‌شده است: بخش اول به بررسی شورش‌ها و جنبش‌های مختلف در مناطق روستایی و کوهستانی ایران در اوایل دوران ورود دین اسلام به کشور اختصاص دارد. نویسنده ضمن استفاده از پژوهش‌های پیشین در این زمینه، با افزودن منابع تازه از متون چینی و آسیای مرکزی، شواهد و مستندات جدیدی را نیز ارائه می‌کند. بخش دوم که بخش اصلی و نوآورانه این کتاب محسوب می‌شود، به تحلیل و واکاوی نظام‌مند باورها و عقاید‌مذهبی جنبش‌های شورشی و اقوام بومی می‌پردازد.

کرون تلاش می‌کند تا با استفاده از منابع گسترده‌ای، شامل متون عربی، پهلوی، پارسی، یونانی، سریانی، بودایی، مانوی و دیگر منابع، ریشه‌های این عقاید را به دوران پیش از اسلام یا قبل‌تر بازگرداند و ارتباط آنها را با آیین زرتشتی و اندیشه‌های ایرانی کهن روشن سازد. فصل‌های بخش سوم، به موضوعی کاملا متفاوت و جدید در این حوزه می‌پردازد؛ یعنی الگوهای ازدواج و روش‌های تولید‌مثل در میان این جنبش‌های شورشی. نویسنده با بررسی همین منابع متنوع، به ریشه‌یابی این الگوها پرداخته و نقش آنها را در شکل‌گیری یک آرمان‌شهر در دوران ساسانیان بحث می‌کند.

در فصل پایانی، پاتریشیا کرون به تبیین تداوم و استمرار این مجموعه از باورها و رفتارها از اوایل دوران اسلامی تا دوره‌ی معاصر می‌پردازد و نشان می‌دهد چگونه این عقاید، در طول قرون، گرچه شکل و محتوای متفاوتی به خود گرفته، اما همچنان در بخش‌هایی از جامعه‌ی ایرانی حضور داشته است. در‌واقع هدف اصلی کتاب، تحلیل مجموعه‌ای از عقاید و باورهای دینی می‌باشد که به مدت دو‌هزار سال در میان اقوام کوه‌نشین ایران ریشه داشته است.

همچنین این کتاب به بررسی جنبش‌های روستایی و مذهبی در ایران دوران اولیه‌ی اسلامی می‌پردازد که تحت‌تاثیر آیین زرتشت بودند. نویسنده با تکیه‌بر منابع تاریخی و یافته‌های باستان‌شناسی، به بررسی جنبش‌های شبه‌مذهبی می‌پردازد که پایگاه اجتماعی آنها دهقانان و روستائیان بودند، که علیه حکومت مرکزی شوریدند. از جمله این جنبش‌ها می‌توان به مزدکیان، خرم‌دینان و مانویان اشاره کرد.

کرون نشان می‌دهد که این جنبش‌ها در بطن خود، بقایایی از آیین زرتشت و باورهای کهن ایرانی را حفظ کرده و می‌کوشیدند با الهام از شخصیت «پیامبران بومی» هویت پیشااسلامی ایرانی را احیا کنند. در‌واقع این جنبش‌ها، واکنشی در‌برابر نفوذ فرهنگ جدید بودند که نخبگان شهری و درباری را در‌بر گرفته بود. لذا شاهد تقابلی میان اسلام رسمی حاکمان و اسلام عامیانه و آمیخته با باورهای زرتشتی توده‌های مردم و دهقانان هستیم.

کرون همچنین، به بررسی تعامل میان باورهای زرتشتی محلی و اسلام می‌پردازد. نکته‌ی شایان توجه این است که نویسنده بر اهمیت و جذابیت این پژوهش برای محققان رشته‌های گوناگونی چون مسیحیت و یهودیت اولیه، گنوسی‌گری، تاریخ جنسیتی، تاریخ تطبیقی و امپراتوری‌ها تاکید می‌کند. او راهنمایی‌هایی را برای خوانندگان در هر یک از این رشته ها ارائه می‌دهد تا بتوانند از فصول و بخش‌های مرتبط با علایق پژوهشی خود در این اثر بهره ببرند.

لازم به ذکر است که انگیزه‌ی اصلی نگارش این کتاب برای خانم کرون، آموزش درسی در زمینه‌ی گذار از دوره پیش از اسلام به اوایل اسلامی در ایران بوده که در دانشگاه آکسفورد آن را تدریس می‌کرده است. این امر باعث شد تا به تدریج علاقه‌مند به نگارش اثری در این زمینه شود که حاصل آن، کتاب حاضر است.

این کتاب به شکلی نوآورانه، چشم‌اندازی متفاوت از تاریخ و جنبش‌های اجتماعی-مذهبی ایران در سده‌های نخستین اسلامی ارائه می‌کند. خواندن این کتاب به درک بهتر جریان‌های فکری و اجتماعی دوران پر فراز‌و‌نشیب تاریخی ایران کمک شایانی می‌کند و شایسته‌ی مطالعه برای علاقه‌مندان به حوزه‌ی مطالعات دینی، چه قبل از اسلام و چه بعد از آن است.